Gök taşı nedir sorusunun cevabı aslında oldukça büyüleyicidir. Onlar, uzayın derinliklerinden kopup gelen, genellikle asteroid veya kuyruklu yıldız kalıntısı olan katı cisimlerin Dünya atmosferinden sağ salim geçerek gezegenimizin yüzeyine ulaşmayı başarmış parçalarıdır.
Bu rehberde meteorit olarak da bahsedilen gök taşı nasıl anlaşılır sorusu dahil olmak üzere birçok soruyu yanıtlayacağız. Öncelikle gök taşının tam olarak ne demek olduğuna bir göz atalım.
Gök Taşı Nedir? Kısaca Tanımı
Uzaydan gelen gök taşı, Dünya atmosferine girerek yanma sürecinden (meteor olma aşamasından) sağ salim geçerek yeryüzüne ulaşmayı başaran katı bir cisimdir. Bu cisimler genellikle asteroitlerden veya kuyruklu yıldızlardan kopmuş kaya veya metal parçalarıdır.
Uzayda dolaşırken "meteoroit" olarak adlandırılırlar. Atmosfere girdiklerinde sürtünme nedeniyle ısınır ve yanarak ışık saçarlar; bu olaya "meteor" ("yıldız kayması") denir. Eğer bu meteor tamamen yanıp tükenmez ve bir parçası yere düşerse, işte o parçaya "gök taşı" denir.
Meteoroit, Meteor ve Gök Taşı Arasındaki Farklar
Meteoroit, meteor ve gök taşı arasındaki farklar genellikle karıştırılır. Aslında hepsi, uzayda dolaşan bir kaya veya metal parçasının farklı aşamalarını tanımlar:
- Meteoroit: Uzay boşluğunda, genellikle asteroid kuşağından kopmuş veya kuyruklu yıldızlardan arta kalmış, farklı boyutlarda (kum tanesinden birkaç metreye kadar) dolaşan katı cisimlerdir. Yani uzaydaki kaya parçasıdır.
- Meteor: Bir meteoroitin Dünya atmosferine girerken hava sürtünmesi nedeniyle yanıp ışık saçması olayıdır. İşte "yıldız kayması" veya "akan yıldız" dediğimiz şey budur. Atmosferde yanan kaya parçasıdır. Çoğu meteor atmosferde tamamen yanıp yok olur.
- Meteorit (Gök Taşı): Atmosferdeki yolculuğunu tamamlayıp Dünya'nın yüzeyine ulaşmayı başaran meteoroit parçasıdır. Bu, yere düşen kaya parçasıdır.
Yani özetle uzayda geziyorsa meteoroit, atmosferde yanıyorsa meteor, yere düşüyorsa gök taşıdır.
Gök Taşı Çeşitleri Neler?
Gök taşları, kökenlerine ve kimyasal/yapısal özelliklerine göre farklı türlere ayrılır. En yaygın üç ana kategori şunlardır:
Taşlı Gök Taşları (Stony Meteorites):
- En yaygın gök taşı türüdür, bulunan gök taşlarının yaklaşık %95'ini oluşturur.
- Temel olarak silikat minerallerinden oluşur.
- İki alt türü vardır: Kondritler (ilkel, güneş sistemi oluşumundan kalma küçük kürecikler -kondrül- içerir) ve Akondritler (eriyip yeniden kristalleşmiş, kondrül içermeyen, daha çok volkanik kayalara benzer yapıda olabilirler).
Demir Gök Taşları (Iron Meteorites):
- Büyük asteroidlerin çekirdeği gibi, erimiş metalden oluşmuş gök cisimlerinin parçalarıdır.
- Temel olarak demir ve nikel alaşımından oluşurlar.
- Çok yoğundurlar ve güçlü manyetiktirler. Kesildiğinde özel bir desen (Widmanstatten deseni) gösterebilirler.
Taşlı-Demir Gök Taşları (Stony-Iron Meteorites):
- En nadir gök taşı türüdür, tüm buluntuların sadece yaklaşık %1'ini oluşturur.
- Hem silikat mineralleri hem de demir-nikel metali içerirler.
- İki ana alt türü vardır: Pallasitler (olivine kristalleri metal matrisi içinde yüzer gibi durur, oldukça güzel görünürler) ve Mezositler (daha çok breşleşmiş, kırık parçaların birleşimi gibidir).
Her tür gök taşı, uzayın farklı bir köşesinden veya farklı bir oluşum sürecinden gelmiş olabilir. Hatta bazı gök taşlarının Ay'dan veya Mars gezegeninden kopup Dünya'ya ulaştığı düşünülmektedir.
Gök Taşı Nasıl Anlaşılır?
"Bir kaya buldum, acaba gök taşı mı?" diye merak eden çok insan var. Ancak Dünya'daki sıradan kayaların çoğu gök taşlarına benzeyebilir ve bir uzmandan onay almadan kesin yargıya varmak zordur. Yine de bir kayanın potansiyel bir gök taşı olabileceğine işaret eden bazı genel özellikler vardır:
- Erime Kabuğu (Fusion Crust): Atmosfere girerken aşırı ısınma nedeniyle yüzeyinde oluşan ince, koyu renkli (genellikle siyah veya kahverengi) cam benzeri veya mat bir tabaka.
- Yoğunluk: Çoğu gök taşı, özellikle demir içerenler, aynı boyuttaki sıradan Dünya kayalarından daha ağırdır. Elinize aldığınızda beklenenden daha ağır hissettirebilir.
- Manyetizma: Demir ve nikel içerdikleri için gök taşlarının çoğu (taşlı olanların bazıları dahil) mıknatıs çeker. Basit bir mıknatıs testi yapabilirsiniz.
- Regmaglypts (Başparmak İzleri): Atmosferden geçerken eriyen yüzeyde oluşan, hamura bastırılmış başparmak izleri gibi görünen yüzeysel çukurlar veya oyuklar.
- İç Yapı: Kayayı kesmeden anlamak zor olsa da, kırık bir yüzeyde küçük, parlak metalik benekler veya farklı renklerde kondrüller (kürecikler) görebilirsiniz (taşlı gök taşları için).
- Hava Boşluklarının (Vesicles) Yokluğu: Volkanik kayaçlarda sıkça görülen küçük delikler veya hava boşlukları (süngerimsi yapı) gök taşlarında bulunmaz.
Eğer bir kaya bulursanız ve gök taşı olabileceğinden şüpheleniyorsanız, onu temizlemeye veya kırmaya çalışmayın. En doğru yol, bölgenizdeki bir üniversitenin jeoloji veya astronomi bölümüyle ya da güvenilir bir müze/kuruluşla iletişime geçerek bir uzmana göstermektir.