Türk Mitolojisi: Tanrılar, Hayvanlar, Yaratıklar ve Dahası

Türk mitolojisi, geçmişte Türklerin inancının temelini oluşturan unsurlara sahip büyük bir mitolojidir. Geçmişte yaşamış Türk boylarından gelen efsaneler, destanlar ve mitler ile çok zengin bir mitoloji hâline gelmiştir.

Mitler her ne kadar kurgusal anlatımlar olarak kabul edilse de her biri, toplumu anlamak noktasında oldukça büyük bir yere sahiptir. İçerik bakımından oldukça zengin bir mitoloji olduğu için nereden başlamanız gerektiğini bilmeyebilirsiniz.

Bu konuda size yardımcı olmak için bütün karakterleri, tanrıları, hayvanları aynı anda karışık bir şekilde listelemek yerine hepsini bölümlere ayırarak ilerleyeceğiz. Bu, mitolojide ismi geçen karakterleri daha iyi anlamanıza yardımcı olacaktır.

Türk Mitolojisi Tanrıları ve Tanrıçaları

• Gök Tanrı
• Kayra Han
• Ülgen
• Kızagan
• Mergen
• Erlik
• Umay
• Kübey Hanım
• Od Ana ve Od Ata

Mitolojide öne çıkan tanrılar ve tanrıçalar bu şekildedir. Dilerseniz gelin, her birini tek tek ele alalım.

Gök Tanrı

Gök Tanrı, gökyüzünün insanların ulaşamayacağı yükseklikte olmasından ortaya çıktığı düşünülen bir tanrıdır. Bazen tanrı göğün kendisi ile ilişkilendirilir bazen de gökte olduğuna inanılırdı. Yaratılıştan sonra yeryüzünden çekilmiş ve kendisi yerine diğer tanrıları göndermiştir.

Göğe çekilmiş olsa da insanlardan tamamen kopuk değildir. Yeryüzündeki insanlar ona ihtiyacı olduğunda yine ona gitmiştir. O her şeyin yaratıcısı, öncesiz ve ölümsüzdür. Gök Tanrı'nın yeryüzündeki temsilcisi ise hükümdardır. Hükümdarlar gücünü tanrıdan alır.

Kayra Han

Gök Tanrı'dan sonra tanrıların en büyüğüdür. İnsanları ve dünyayı o yaratmıştır. Göğün on yedinci katında oturarak evrenin kaderini yönetir. Kayra Han'ın üç çocuğu vardır. Bunlardan ilki Ülgen'dir.

Ülgen

Ülgen, Kayra Han'ın oğludur. Evrenin yaratılışı ve kaderi gibi konularla Kayra Han daha çok ön plandadır. İyilik tanrısı olan Ülgen ise daha çok hava üzerinde kontrol sahibidir. Kayra Han'dan sonra en önemli tanrılardan biridir. Yıldırımlar ve şimşekler ile bilinir. Nereyi yıldırımla vurursa orası artık kutsaldır.

Kızagan

Kızagan, Kayra Han'ın başka bir oğludur. Savaş tanrısıdır. İnanılmaz bir güce sahiptir. Ordunun savaşları kazanmasına yardımcı olur. Savaşçılar savaş sırasında ona güvenir. Ordu ne kadar küçük olursa olsun, Kızagan savaşçıları yenilmez hâle getirdiği için savaşı kazanır.

Mergen

Mergen, akıl tanrısıdır. Kayra Han'ın bir diğer oğludur. Aklın temsilcisidir. Bilgedir. Ülgen göğün on altıncı katınıda, Kızılgan dokuzuncu katında, Mergen ise yedinci katındadır. Sıralamaya göre Kayra Han'dan hemen sonra Ülgen geliyor. Ülgen'i Kızagan takip ediyor. En sonda ise Mergen bulunuyor.

Erlik

Erlik, kötülük tanrısıdır. Gök Tanrı'nın oğlu olarak kabul edilir. Mergen nasıl aklın temsilcisi ise Erlik de kötülüğün temsilcisidir. Dünya yaratılırken işleri karıştırdığı için Gök Tanrı tarafından yer altına gönderilerek cezalandırılmıştır.

Umay

Umay, doğurganlık tanrıçası olarak kabul edilir. Birçok masal ve hikâyede Ay erkek, Güneş ise dişi olarak görülür. Umay da Güneş ile ilişkilendirilir. Bilindiği kadarıyla onunla ilgili en eski belgeler Orhun Yazıtları'na dayanıyor. Bir yazıda Gök Tanrı'yı temsil eden bir hükümdarın Umay sayesinde çocuğu olduğu ifade edilir.

Kübey Hanım

Kübey Hanım, doğum tanrıçasıdır. Yeni doğum yapan kadınlara yardımcı olur. Kadın doğururken onun yanındadır. Ağrılarını dindirir, çocuk doğduktan birkaç gün sonra doğum yapan kadının yanından ayrılır.

Od Ana ve Od Ata

Od Ana ateş tanrıçası, Od Ata ateş tanrısıdır. Geçmişteki inanışa göre ateş oldukça önemlidir. Üzerine su dökmek bir yana, ateşi aniden karıştırmak bile yasakmış.

Türk Mitolojisi Hayvanlar

• Yılan
• Köpek
• Tilki
• Kurt

Mitolojide öne çıkan hayvanlar arasında yılan, köpek, tilki ve kurt bulunuyor. Peki, bu hayvanlara nasıl bir anlam yükleniyordu?

Yılan

Yılan, yer altının kralı olarak tasvir edilen Erlik ile ilgili bir simgedir. Kötülük ve uğursuzluk ile ilişkendirilir. Yılanın olumsuz tasvirinin yansıması, İslamiyet'ten sonraki dönemde de görülmüştür.

Köpek

Köpek, Türkler tarafından genellikle kurdun karşısındaki bir koyun olarak görülmüştür. Buradaki benzetmenin temelinde zayıflık bulunuyor. Kurt gibi hayvanlar güçlü bulunurken köpeğin daha zayıf hayvanlardan olduğu düşünülüyordu.

Tilki

Tilki, hilekârlık ve kurnazlıkla ilişkilendiriliyordu. Öte yandan şaman başlığındaki tilki postunun şaman törenlerinde yer alan hayvanlar arasında tilkinin de bulunduğunu gösteriyor. Bazı efsanelerde tilki, daha doğrusu kara tilki, avcıları ölüme çekmek isteyen kötü ruh olarak da tasvir edilir.

Kurt

Kurtlar, yaşamını avcılık ile sürdürenlerin en çok korktuğu hayvanlardandı. İnanılmaz kuvvetli olan bu hayvanların doğaüstü güçleri olduğu düşünülür ve onlardan hem korkar hem de saygı duyarlardı.

Kendi yaşam biçimi ile kurtların yaşam biçimi arasında benzerlik gören Türkler ise bu hayvanlarla daha çok yakınlık kurar. Öyle ki birçok efsanenin de merkezinde yer almıştır.

Türk Mitolojisi Yaratıkları ve Karakterleri

• Tepegöz
• Gulyabani
• Çarşamba Karısı
• Arçura
• Bayçura
• Erbüke

Bugüne kadar en çok konuşulan yaratık Tepegöz ve Gulyabani olsa da Türk mitolojisi kapsamında öne çıkan daha birçok yaratık bulunuyor. Hatta Çarşamba Karısı bir filmin ana konusu bile oldu. Bu yaratık, Kabuslar Evi adlı korku serisinin 8. filmi olarak izleyicilerle buluştu.

Dilerseniz gelin, birçok yaratık fikrinin de temelini oluşturan bu karakterlere kısaca bir göz atalım.

Tepegöz

Tek bir göze sahip olan Tepegöz'ün kılıçlarla kesilemeyen, silahlarla vurulamayan kalın bir derisi var. O sadece gözünden vurulduğunda ölüyor. Bazen tepesinde bir boynuz olacak şekilde de tasvir edildiği görülüyor.

Gulyabani

Gulyabani upuzun bedeni, ürkütücü uzunlukta sakalı olarak tasvir edilir. Yüzü gibi vücudu da tüylerle kaplıdır. Daha çok akşamları ortaya çıkar. Dağın tepesinde ve çöllerde görülme eğilimindedir. İnsanlarla tıpkı bir insan gibi iletişim kurar.

Çarşamba Karısı

Çarşamba Karısı'nın ürkütücü bir görünümü vardır. Çarşamba günlerine takıntısı vardır. Çarşamba Karısı eğer çarşamba gecesi işe başlanırsa o eve gelir ve evin çocuğunu almadan gitmez.

Arçura

Arçura, birbirine karışmış saç ve sakala sahiptir. Saçları yere değecek uzunlukta ve sakalları ile bir bütünlük hâlindedir. Çığlıkları, çevresinde bulunan herkesi anında korkudan titrecek kadar güçlüdür. İnsanları öldürmezler ama onlara zarar verirler. Daha çok ihtiyar olarak tasvir edilir. Şekil değiştirdiği de söylenir.

Ormanda gezen birisinin yapabileceği en kötü şeylerden biri, Arçura'yı rahatsız etmekti. Arçura, ormandaki tüm insanları aklında tutar ve kendisini rahatsız edenlerin sonunun ölüm ile bitmesini sağlardı.

Bayçura

Bayçura, her evde yaşadığına inanılan bir ev ruhu olarak betimlenir. Hayvan ya da insan kılığına girebilir. İnsan şekline büründüğünde kırmızı elbise giyer. İnsanların artıklarını o yer.

Bu canavarın siniri, evin sakinleri için tam bir felakettir. Tabakları kırar, ortalığı dağıtır ve belirli bir süre sonra geri dönmek üzere evden çıkıp gider. Pis bir yaratık olduğu için hayallerini temiz olmayan evler süsler. Evin düzenine de karışır.

Bayçura gibi ruhlar üzerinden hareket edilerek çekilen filmlerden biri olan Korku Seansı'nın gerçek hikâyesini ele aldığımız yazımızı da okuyabilirsiniz. Bu yazıda gerçekten uyarlama olduğu öne sürülen filmin arkasındaki hikâyeyi okuduktan sonra yazının sonundaki bağlantıya tıklayarak film serisini hangi sıra ile izlemeniz gerektiğini de öğrenebilirsiniz.

Erbüke

Erbüke, yarı insan yarı yılandır. Dişi olanlara işbüke adı verilirken eril olana erbüke ismi verilir. Gövdesinin üstü insan şeklindeyken belinden altı ise yılan şeklindedir.

Türk Mitolojisi İçin Kitap Önerileri

• Türk Mitolojisinin Ana Hatları
• Türk Mitolojisi
• Türk Canavarları Sözlüğü

Bu mitoloji Yunan mitolojisi gibi karmaşık değildir. Nispeten daha anlaşılır ve basittir. Yine de mitolojiyi iyi öğrenebilmek için iyi araştırmak gerekiyor. Bunu da yukarıdaki üç kitabı okuyarak başarabilirsiniz.

Gelin, bu kitapları okuduktan sonra ne gibi faydalar elde edeceğinizi aşağıda açıklayalım.

Türk Mitolojisinin Ana Hatları

Yaşar Çoruhlu tarafından yazılan Türk Mitolojisinin Ana Hatları adlı kitapta şu ifade kullanılıyor: "Bir ulusu en iyi yansıtan aynalardan biri mitolojidir."

Bu cümleden hareketle kitapta da Türklerin inançları ve davranışları gibi unsurlar detaylı bir şekilde ele alınıyor. Gök Tanrı inancının doğmasının arkasındaki etkenden tutun da kurtların neden Türkler için önemli bir simge hâline geldiğine kadar çok önemli konulara değiniliyor.

Türk Mitolojisi

Türk tarihçi Prof. Dr. Bahaeddin Ögel tarafından yazılan Türk Mitolojisi iki ciltten oluşuyor. Kitap Ögel'in oldukça uzun bir zamanını ayırarak yazdığı, gelecek nesillerin Türk tarihi hakkında bilgilenmesi açısından oldukça faydalı bilgiler içeriyor.

Türk Canavarları Sözlüğü

Ahmet Burak Turan'ın bu kitabı, sayısız kaynak taranarak ve sahada gerçek bir araştırma yapılarak yazılan, içerik bakımından okura dolu dolu bilgi sunan etkileyici bir kitaptır. Canavarların ürkütücü betimlemesi ve bu betimlemeden hareketle yapılan çizimler, bu konuda bilgi açlığı çeken okuyucuyu doyurmayı başarıyor.